Sosyal Fobi Nedir? Sosyal Fobinin Belirtileri Nelerdir?
Sosyal anksiyete bozukluğu olarak da bilinen sosyal fobi, sosyal ortamlarda ara sıra yaşanan gerginlikten daha fazlasıdır. Sadece utangaçlık değildir, karmaşık ve zorlayıcı bir ruh sağlığı sorunudur. Sosyalleşme üzerinde olumsuz etkileri olduğu gibi mesleki ve akademik olarak da kişiyi engeller. Anksiyete bozuklukları arasında en yaygın görülen psikolojik problemlerden biridir.
Sosyal fobinin görünümü kişiden kişiye değişkenlik gösterse de karakteristik özellikleri şu şekildedir:
- Sosyal durumların öncesinde, sırasında veya sonrasında yaşanan kalp çarpıntısı, terleme, titreme, mide bulantısı ve nefes darlığı gibi fiziksel belirtiler
- Kaygının tetiklenme ihtimali olan durumlardan kaçınma
- Kişinin kendisiyle ilgili olumsuz düşüncelere sahip olması ve aşağılanmaktan veya reddedilmekten aşırı korkma
Sosyal Fobide Sık Karşılaşılan Şemalar
Şemalar, bireylerin kendilerini, başkalarını ve çevrelerindeki dünyayı algılama biçimlerini şekillendiren temel inançlar veya düşünme kalıplarıdır. Şemalar sosyal fobinin ilk ortaya çıkmasında ve çıktıktan sonra sürdürülmesinde rol oynar.
- Yüksek Standartlar Şeması
Bu şemaya sahip kişilerin kendilerinden beklentileri çok yüksektir. Sosyal ortamlarda kusursuz, eğlenceli veya her zaman sosyal açıdan çekici olmayı bekleyebilirler. Bu gerçekçi olmayan beklentiler, sosyal ortamlarda yoğun bir baskı ve başarısızlık korkusu yaratarak kaygı belirtilerinin artmasına sebep olur.
- Sosyal İzolasyon / Kusurluluk Şeması
Sosyal bir ortamda bireylerin kendilerini kusurlu ve yetersiz hissetmeleri ile ilgilidir. Diğer insanlardan temelde farklı olduklarına, istenmeyen biri olduklarına veya sevilmediklerine inanabilirler. Bu şema sosyal fobideki reddedilme ve yargılanma korkusunun temelinde yatar. Yargılanma veya reddedilme korkusu, bireylerin sosyal durumlardan tamamen kaçınmasına yol açabilir.
- Tehlikeye Karşı Dayanıksızlık
Sosyalleşme sırasında yaşanma olasılığı olan olumsuzlara dair abartıl bir inancı içerir. Başkalarının bilerek onlara zarar vereceğini, utandıracağını düşünebilirler. Bu şema sosyal durumların doğası gereği tehlikeli olarak görülmesine yol açar. Tehlikeye yönelik dikkat odaklanması, sosyal fobiyi sürdürür, algılanan tehditler artar.
- Onay Arama Şeması
Bu şemaya sahip kişiler başkalarının onayına aşırı ihtiyaç duyarlar. Onaylanmamak veya eleştirilmek çok korkutucudur. Bu yüzden kabul görmek için başkalarının görüşlerine kendi görüşlerinden daha fazla önem verirler. Onay arama şeması, bireylerin sürekli olarak herkesi memnun etmeye çalışmasına ve olası olumsuz yargılamalardan kaçınma arzusuna yol açar.
- Duyguları Bastırma Şeması
Bu şemaya sahip kişiler, sosyal durumlarda duygularını ifade ederlerse reddedileceklerine veya olumsuz karşılanacaklarına inanırlar. Bu yüzden kendilerini gerçek anlamda ifade etmez, duygularını paylaşmazlar. Gerçek düşüncelerini, duygularını veya kişilik özelliklerini bastırabilirler. Paylaşım azaldıkça ait olma duygusu da azalır. Bu da sosyal fobinin sürmesine yol açar.
Sosyal fobiyi tetikleyen durumlar
Sosyal kaygıyı tetikleyen durumların kişiden kişiye farklılık gösterebileceğini unutmamak gerekir. Bir kişinin keyif aldığı ve zorlanmadığı bir durum, bir başkası için kaygı verici olabilir. Kaygıyı tetikleyen durumlar başkalarıyla etkileşim kurmayı, fark edilmeyi, ilgi odağı olmayı veya performans sergilemeyi içerebilir. Sosyal kaygısı olan kişilerin kendini rahatsız hissedebilecekleri örnek durumlar aşağıda sıralanmıştır.
- Bir sohbeti başlatmak veya sürdürmek.
- Eski arkadaşlarla yeniden görüşmek
- Yeni insanlarla tanışmak
- Karşı cinsten biriyle konuşmak
- Telefonda konuşmak
- İş başvurusu yapmak veya iş görüşmelerine gitmek
- Kişisel bir görüş ifade etmek
- Sosyal medyada paylaşım yapmak
- Satış görevlileriyle etkileşimde bulunmak (ör. bir ürünü iade etmek)
- Otorite figürleriyle konuşmak
- Cinsel açıdan çekici bulunan insanlarla konuşmak
- Topluluk önünde konuşmak, kendini tanıtmak
- Halka açık yerlerde yemek yemek, yazı yazmak
- Karşı fikir belirtmek
- İlgi odağı olmak
- Düğün, parti gibi etkinliklere katılmak
- Kalabalık bir mağazadan alışveriş yapmak
Sosyal Kaygının Fiziksel Yönü
Sosyal kaygı sadece düşünceleri ve duyguları etkilemez. Kaygılı kişiler çoğu zaman rahatsızlık verici fiziksel semptomlar da yaşarlar. Bu semptomlar tehdit veya zorlanma yaratan sosyal bir durumun öncesinde, sırasında veya sonrasında hissedilebilir. Semptomların yoğunluğu ve çeşidi kişiden kişiye değişebilir. Bazı kişiler tek bir fiziksel semptom yaşarken bazı kişiler daha fazla semptomu aynı anda yaşayabilir. Bir kişi kalbinin çok hızlı attığını fark ederken bir başka kişi baş dönmesi yaşayabilir. Bir diğer kişi yeterince nefes alamıyorum diye endişelenirken diğer bir diğer kişi soğuk havada bile terleyebilir.
Aşağıda kaygının fiziksel semptomlarından bazıları yer almaktadır.
- Yüzde veya boyunda kızarma
- Terleme
- Ağız kuruluğu
- Kalp atışının hızlanması
- Titreme (ellerde, dizlerde, dudaklarda veya tüm bedende)
- Göğüste sıkışma hissi
- Üşüme veya sıcak basması
- Sesin titremesi
- Tuvalete gitme ihtiyacı
- Nefes darlığı veya boğulma hissi
- Baş dönmesi veya sersemlik hali
- Yutkunurken zorlanma
- Mide bulantısı, ishal
- Bulanık görme
- Uyuşma veya karıncalanma hissi
- Gerçek dışı veya bedenden ayrılma hissi
- Kas ağrısı ve güçsüzlük
- Üşüme veya sıcak basması
Sosyal Fobide Kaçınma ve Güvenlik Davranışları
Kaçınma Davranışı
Kaçınma davranışları sosyal ortamlarda hissedilen yoğun kaygı ile başa çıkma amacıyla sergilenen davranışlardır. Algılanan tehditler veya olası tehlikeler azaltılmaya ya da ortadan kaldırılmaya çalışılır. Kaygıyla başa çıkabilmek için bireyler, kaygılarını tetikleyen durum veya ortamlardan uzaklaşır.
Güvenlik Davranışları
Güvenlik davranışlarında kişi sosyal etkileşimden tamamen kaçınmaz. Ancak güvenlik davranışları ile kısa vadeli rahatlama sağlar. Aslında güvenlik davranışı da bir tür kaçınmadır. Ancak kaçınma davranışı kadar bariz olmayabilir. Başkaları kişinin güvenlik davranışlarını fark etmeyebilir. Güvenlik davranışları bir yaşam biçimi haline geldiyse, kişinin kendisi bile güvenlik davranışlarının farkında olmayabilir. Ayrıca bu davranışlar nedeniyle sosyal beceriler gelişmez.
- Madde Kullanımı
Alkol veya uyuşturucu gibi maddelerle kaygı bastırılmaya çalışılır. Maddenin etkisi altındayken daha rahat hissedilebilir. Ancak sosyal fobi problemini kalıcı olarak çözmediği gibi uzun vadede bağımlılığa yol açarak kaygının daha da kötüleşmesine neden olabilir.
- Aşırı Hazırlık Yapma
Aşırı hazırlık yapılarak olası terslikler ortadan kaldırılmaya çalışılır. Eğer bir konuşma yapılacaksa öncesinde tekrar tekrar prova edilebilir, konuşmanın her ayrıntısını planlanabilir. Ancak aşırı hazırlık kişinin dikkatini sürekli olarak olası tehlikelere odaklayacağı için kaygıyı besler. Algılanan tehditler gerçek olmasa da ya da önemli olmasa da kişiyi kaygılandırabilir. Örneğin konuşma sırasında bir kişinin bir önceki gece uymadığı için esnemesi, konuşmam çok sıkıcı sonucuna varılmasına yol açabilir.
- Güvence Arayışı
Sosyal durumlardaki davranışlar hakkında güvenilen kişilerden güvence aranır. Yanlış bir şey söylemedim değil mi? Beni sevdiler mi? Benimle fazla konuşmadı beni sıkıcı mı buldu gibi sorular yöneltebilirler.
Kaçınma ve güvenlik davranışlarına örnekler:
- Göz temasından kaçınma
- Sosyal davetleri reddetmek, bir bahane bularak katılmamak
- Aşırı hazırlık ve prova yapmak
- Mükemmel olmaya çalışmak
- Her şeyin yolunda gittiğinden emin olmak için diğer kişilerin tepkilerini analiz etrmek
- Telefonla ilgilenerek meşgul görünerek doğrudan etkileşimden kaçınmak
- Dikkat çekmemek için fazla konuşmamak ve hareketi sınırlamak
- Başkalarının isteklerine boyun eğmek
- Toplum içinde rahatsızlık hissinden kaçmak için alkol veya uyuşturucu kullanımı
Sosyal kaygı ile etkili bir şekilde başa çıkabilmek için kişinin kendi kaçınma davranışlarını tanıması bu davranışlarını düzenlemesi önemlidir. Kendi kaçınma davranışlarınızı ve sonuçlarını düşünün. Şimdiye kadar kaçınarak sosyal kaygınızın tamamen üstesinden gelebildiniz mi?