Başarısızlık Şeması: Yeterince İyi Değilim!

Başarısızlık şeması olan kişilerin zihinleri gün içinde aşağıdaki düşünceler ile meşguldür. Ne zaman yeni bir işe başlayacak olsalar ya da performansları değerlendirilecek olsa, zihinlerinde bu düşüncelerin sesi daha da çok yükselir. 

• Eğer  hedefime ulaşamazsam kolaylıkla yılgınlığa düşer ve vazgeçerim.
• Kendimi akranlarımla kıyasladığımda başarısız hissediyorum.
• Çok fazla özgüvenim yok.
• Hayatta başarılı olmak için gereken temel becerilere sahip olmadığımı hissediyorum.
• Yapacak işlerim olduğunda erteleme eğilimindeyim.
• Aynı sonuçları elde etmek için diğer insanlardan çok daha fazla çalışıyorum.
• İşimde bir sahtekar gibi hissediyorum.
• Etrafımdaki herkes benden çok daha yetenekli gibi hissediyorum.
• Başarabileceğime inanmıyorum.

Başarısızlık şeması, kaçınılmaz biçimde başaramayacak olma ya da okul, kariyer, spor, gibi alanlarda akranlarına göre temelde yetersiz olma inancı ile karakterizedir. Kişinin aptal, beceriksiz, kabiliyetsiz, statüsü düşük, başkalarından daha az başarılı olduğu inancını içerir. 

Başarısızlık Şeması Nasıl Gelişir?

Başarısızlık şemasını her bireyde farklı koşulların geliştirdiğini görüyoruz. Başarısızlık şemasının oluşmasını sağlayan iki önemli erken yaşam deneyimi eleştirel-alaycı ebeveynler (ya da önemli kişiler) ile büyümek ve yetersiz öz disiplindir.

Alay eden ya da sürekli eleştiren ebevenler ya da önemli kişiler (öğretmen, akraba, akranlar gibi ) ile büyümek, başarısızlık şemasına davetiye çıkarır. Bu alay etmeler ve eleştiriler tekrar tekrar kişiye yöneldiğinde, yeterince iyi olunmadığı mesajı kişinin beynine kazınır. Yetişkinlikte artık yetersiz hissettiren kişiler etrafta olmasa bile, başarısızlık duygusu baki kalabilir. Çünkü eleştiren ebevenin sesi kişinin kendi sesi haline dönüşmüştür. Artık yeterince iyi olmadığını ve başaramayacağını kişi kendine söyler.

İkinci neden olarak yetersiz öz disiplin şeması, başarısızlık şemasının gelişmesine yol açmış olabilir. Yetersiz öz disiplin, hayal kırıklığına tahammül edememeyi, başarmak için kısa vadeli zevkleri erteleme becerisinde eksikliği kapsar. Başarıyı deneyimleyecek kadar bir işle uzun süre meşgul olmayı engeller. Günün sonunda başarmak için yeteri kadar iyi olunsa bile başarı duygusu hiçbir zaman deneyimlenemez. 

Başarısızlık Şeması Yaşamı Nasıl Etkiler?

Bu şema kişinin kendisini yetersiz ve aptal gibi hissetmesine sebep olur. Diğer insanlar hep kazanırken kaybeden taraf olmaya mahkum hissedilir.. Bu şemaya sahip kişiler birbirinden oldukça farklı şekillerde davranabilirler. Şema teslimi, şema kaçınması ya da şema aşırı telafisi gibi davranışlar ile başarısızlık duygusunun devam etmesine neden olunabilir.

Şema Teslimi 

Şema ile sağlıklı bir şekilde savaşmak yerine, edilgen ve çaresizce onları kabullenen teslimiyetçi kişi, şemasına boyun eğer. Görevlerini isteksiz ya da gelişigüzel bir tavırda yapar. Kendini sabote ederek ya da gönülsüzce hareket ederek şemaya teslim olur.

Şemadan Kaçma

Kaçınma tepkileri bir rahatlatma hissi yaratarak, şema etkinleşmesi ile ilişkili hoş olmayan duyguları geçici olarak azaltır. Ancak başarısızlık şeması ile sağlıklı bir biçimde savaşılmadığı için başarısızlık duygusu devam eder. Kaçan kişiler, kendilerini başarısız hissettirecek hiç bir işe girişmezler ve sıklıkla işleri ertelerler. Örneğin başarısız olacağına olan güçlü inancı nedeniyle çok istediği halde iş başvurusunda bulunmaz. 

Şema Aşırı Telafisi

Başarısızlık şeması olan kişilerin yaptıkları bir diğer davranış ise aşırı telafidir. Başkaları kadar zeki ya da becerikli olduklarına inanmasalar da aşırı çalışarak bunu telafi ederler ve “aşırı başarılı” olurlar ancak kendilerini sahtekar gibi hissederler. Örneğin algılanan yetenek eksikliğinin aşırı telafisi işkolikliğe sebep olabilir.

Terapide Başarısızlık Şeması Nasıl Ele Alınır?

Şema terapide danışanın başarısız hissetmeyi ne zaman ve nasıl öğrendiği anlamaya çalışılır. Danışanın beceri ve yetenek sınırları içinde akranları kadar başarılı olması ve hissetmesi üzerine çalışılır. Ayrıca erteleme sebebiyle şema devamlılığı sağlanıyorsa erteleme problemine ayrıca odaklanılır. Şema teslimi, şema kaçınması ve şema aşırı telafisi davranışlarının azaltılması ve ortadan kaldırılması üzerine çalışılır.  Danışanın günlük yaşamda tatmin duygusunu güçlendirmesi ve hayattan daha fazla zevk alması amaçlanır.