Problem Çözme Becerisi

Gerçekçi ya da hayali bir tehdit karşısında beyinde savaş ya da kaç tepkisi devreye girer. Akut stres yanıtı olarak da bilinen savaş ya da kaç tepkisi, zihinsel ya da fiziksel tehditkar bir durum karşısında meydana gelen fizyolojik bir tepkidir. Savaş ya da kaç tepkisi bedenin hayali ya da gerçek tehdit altında kalmaya ya da güvenli bir yere kaçmaya hazırlayan hormonların salınmasıyla tetiklenir. Problem çözme becerimiz savaş ya da kaç tepkisinin yarattığı etkiler sonucunda sekteye uğrar.

Savaş ya da kaç tepkisi aktif olduğu süre boyunca duygusal olarak depresif hisseder, etkili başa problem çözme yöntemlerinden faydalanamayız. Bunun nedeni savaş ya da kaç tepkisi sırasında eski beynin kontrolü ele geçirip yeni beynin işlevini yerine getirmesini engellemesidir. Olası çözüm yollarını göremememiz, problem hiç son bulmayacakmış gibi hissetmemiz ve bütün bunların beraberinde gelen çaresizlik duygusu yeni beynin devre dışı olmasındandır.

Yaşamımızın bir döneminde siz de bu şekilde hissetmiş olmalısınız. Size çaresiz hissettiren, hiçbir çıkış yolunun olmadığını düşünmenize sebep olan o anda sizi (davranışlarınızı, tepkilerinizi, duygularınızı, düşüncelerinizi) ele geçirmiş olan eski beyindir. Beynin daha yeni yani daha işlevsel olan yeni versiyonu o anda çalışmaz. Savaş ya da kaç tepkisi sona erdiğinde adeta bir sis perdesi ortadan kalkar. Aslında hiç de çaresiz olmadığınızı ve problemin üstesinden gelmek için birçok seçeneğin hali hazırda sizi beklediğini görürsünüz. Ama sis perdesi genellikle yaşanan problem artık tehlikeli olarak algılanmadığında ortadan kalkar. Tehlike anında ise mevcut an ile temasa geçme ve problemi çözmek için gerekli olan kaynakların farkına varma çoğu zaman zordur. Çünkü “An” ile teması kesilmiş ve eski beynin kontrolünde olan “Ben” yerine artık farkında olan ve yeni beynin kontrolünde olan “Ben” vardır.

Peki yeni ve eski beyin ne demektir?

Eski beyin beynin savaş ya da kaç tepkisinden ve temel hayatta kalma işlevlerinden sorumlu olan bölümüdür. Beynin en yeni gelişen kısmı ise (yeni beynimiz) beyin korteksi ve daha belirgin olarak ön lobdur. Gönüllü davranış, planlama, problem çözme, mantık, sebep-sonuç, dil, anlama gibi becelerin oluştuğu yerdir. Yeni beyin, değerlerimizin, kişiliğimizin büyük bir bölümünün ve sosyal becerilerimizin kaynağıdır. Yeni beyin çatışma sırasında kontrolü ele alması gereken beyindir. Eski beyin tehlike anında verilen otomatik yanıtların geldiği yerdir. Yeni beyin ise rasyonel ve yaratıcı şekilde düşünmemizi sağlayan ve eski beyinden daha sonra gelişimini tamamlamış olan bölümdür. Yeni beynin ve eski beynin işlevlerine baktığımızda tehlike anında kontrolü ele alması gerekenin yeni beyin olduğu oldukça açıktır. Peki yeni beynin kontrolü ele almasına yani problemin çözümü için daha yaratıcı ve rasyonel yollar denememize neler yardımcı olabilir?

Yaşadığınız problemi tanımlamak yeni beynin size sağladıklarından faydalanmanızı sağlar.

Zorlayıcı anlarda yaşanan problemi tanımlayarak başlamak en etkili yoldur. Problemin analiz edilmesi sizi olası çözüm yollarına yaklaştırır. Stresli, bunalmış hissettiğinizde bir süreliğine problemi çözmeyi bırakıp kendinize şu soruları sorun. Şu anda ne oluyor? Problem belli kişiler ya da belli koşullar ile mi ilgili? Nasıl hissediyorsunuz? Karşılaştığınız problem ne kadar büyük? Problemi çözmek yaşam kalitenizi arttıracak mı? Daha önce benzer bir problemle karşılaştınız mı? Eğer karşılaştıysanız yaptığınız neler işe yaradı neler durumu daha da kötüleştirdi? Problemin hangi boyutları sizin kontrolünüz dahilinde? Son soru oldukça önemli bir sorudur. Sizi strese sokan, bunaltan, üzen her durum, problem üzerinde kontrolünüz olmayabilir. Olabildiğince gerçekçi bir şekilde sorun üzerindeki kontrolünüzü değerlendirmeniz baş etmede size yardımcı olacaktır.

Mindfulness eski beynin etkisini kaybetmesine, yeni beynin kontrolü ele almasına yardımcı olur.

Mindfulness dikkati şimdiki ana ve içsel süreçlere yönelterek ne hissettiğimizi, hangi düşüncelere sahip olduğumuzu fark etmektir. Stres altındayken çoğu zaman duyguların, düşüncelerin ve bedenin farkında olmadan ani tepkiler veririz. Mindfulness zorlayıcı bir durum karşısında bir süreliğine durmaya ve en akılcı çözümü bulmak için yeni beynin aktive olmasına yardımcı olur.

Egzersiz:

• Size belli bir ölçüde stres veren bir durumu aklınıza getirin. Bu şu anda çalışmak istediğiniz bir durum olsun. Yaşamınızdaki en büyük zorluğu ya da sizin için çok da zorlayıcı olmayan bir durumu seçmeyin. 1 (hiç zorlayıcı değil) -10 (dayanamayacağım kadar zorlayıcı) arasındaki bir ölçekte 3 puan başlangıç için idealdir.
• Seçtiğiniz durumla ilgili tüm zorlukları aklınıza getirin.
  Stresi bedeninizde hissedip hissetmediğinize dikkat edin. Fiziksel gerilme, terleme, midede kelebek uçuşması hissi, çenede ya da omuzda gerginlik…Stres sinyallerine dikkat edin.
• Şimdi duygularınıza kulak verin. Duygularınızı tam olarak etiketlemeye ve bu duyguyu bedeninizin tam olarak neresinde hissettiğinizi keşfetmeye çalışın.
• Elinizi stresi hissettiğiniz beden bölgesine  yerleştirin. Bunu nazikçe ve şefkatle yapmaya çalışın.
• Nefes alış verişinizle birlikte bu bedense hissi fark edin. Bu, mevcut anın farkındalığını ve yaşadığınız deneyime olan tutumunuzu fark etmeyi sağlar.
  Hazır olduğunuzda egzersizi bitirebilirsiniz.

Kaynaklar:

The mindful way through stress: the proven 8-week path to health, happiness, and well-being Shamash Alidina – The Guilford Press – 2015

Practical mindfulness Ken Verni – Dorling Kindersley Limited – 2015